Zarys chronologiczny historii Sumerów
datowanie przybliżoneBardzo trudnym zadaniem jest umieszczenie działalności Sumerów w czasie. Służy do tego chronologia, która pozwala ustalić okres dzielący naszą rzeczywistość od jakiegoś faktu historycznego, ale jest to jednocześnie bardzo duży problem, ponieważ Sumerowie posługiwali się kalendarzem księżycowym, czyli elementem regulującym czas był księżyc i jego fazy. Sumeryjski rok kalendarzowy składał się z 12 miesięcy i trwał 354 dni.
W tym systemie rok kalendarzowy był o kilkanaście dni krótszy niż rok słoneczny. Było to niewygodne, zwłaszcza, na potrzeby fiskalnego państwa, które wymagało doskonalszego kalendarza, zatem już w połowie III tys. p.n.e. próbowano zsynchronizować go z rokiem słonecznym, poprzez periodyczne uzupełnianie dodatkowym, trzynastym miesiącem. Nigdy jednak nie doszło w tej dziedzinie do pełnej zgodności, dlatego też wszelkie próby rekonstrukcji sumeryjskiej chronologii w dokładnych datach na podstawie istniejącego wtedy kalendarza skazane są na niepowodzenie.
W tej sytuacji koniecznym stało się stosowanie dodatkowych danych. W Sumerze w III tys. p.n.e. wydarzenia datowano według lat panowania królów. W okresie panowania każdego z nich zapisywano najważniejsze wydarzenia kolejnego roku, tworząc stopniowo wykaz określeń rocznych.
Najważniejsze dokumenty były kopiowane w wyniku czego powstało wiele różnych wersji niektórych źródeł chronologicznych. Określenie która z wersji jest prawdziwa jest trudne. Również tłumaczenie tekstów klinowych z kilku powodów napotyka na trudności. Teksty są często uszkodzone, a wiedza na temat języka sumeryjskiego czy akadyjskiego ciągle się rozwija, co może powodować różnice w tłumaczeniach, dokonywanych na przestrzeni lat.
W rezultacie mogą pojawić się uzasadnione spory na temat przetłumaczonych treści. Wiele znalezisk archeologicznych nie zostało jeszcze przetłumaczonych i opublikowanych. I wreszcie wiele ważnych dokumentów źródłowych to wytwory oficjalnej władzy. Często ich treść była redagowana propagandowo na korzyść panującego władcy.
Stan większości tabliczek sumeryjskich jest zły - dokumenty są niekompletne, połamane, zatarte intencjonalnie lub na skutek warunków atmosferycznych. Mała ilość źródeł chronologicznych czyni z historii Sumerów pływającą chronologię - jest ona spójna jako chronologia względna, ale nie jako chronologia absolutna.
Istnieją dwa różnorodne systemy chronologiczne, których nie można ze sobą skorelować. Opierające się na datach astronomicznych przekazanych przez starożytne listy królów i inne dokumenty pisane, datowanie historyczne prowadzi do chronologii krótkiej, zgodnie z którą okres Uruk IVa zaczyna się około 3200 p.n.e.
Natomiast rachuba czasu, która odwołuje się do metod stosowanych w naukach przyrodniczych, bazująca na datach kalibrowanych, to znaczy datach radiowęglowych, uzyskanych poprzez badania obiektów drewnianych, trzcinowych lub innych materiałów organicznych i skorygowanych według zasad dendrochronologii prowadzi do starszej o około 200 lat chronologii długiej. Przyczyny tej rozbieżności od dziesięcioleci są przedmiotem zaciętych dyskusji w środowisku badaczy starożytnych cywilizacji i do dzisiaj nie zostały wyjaśnione.
Okres Uruk: ok. 3750-3100 p.n.e. Zakres czasowy tego okresu jest sporny. Prawdopodobnie w tym czasie Sumerowie stworzyli podwaliny swojej cywilizacji. W mieście Uruk - są to warstwy archeologiczne VI-IV - gdzie odkryto pierwsze sumeryjskie budowle monumentalne, głównie świątynie - okręg E-anna. Powstały największe ośrodki miejskie: Uruk, Umma, Adab, Larsa, Ur. Nastąpił rozwój rolnictwa i rzemiosła, postęp w kształtowaniu się specjalizacji w pracy oraz centralnej administracji w świątyniach, wprowadzono pieczęcie cylindryczne. Pojawiły się pierwsze struktury polityczne i nastąpił znaczny postęp w rozwoju urbanizacji oraz techniki, co przyniosło wiele innowacji: wozy transportowe, koło garncarskie, radło. Około 3100 p.n.e. pojawiły się pierwsze archaiczne tabliczki z pismem obrazkowym o treści gospodarczej (kwity towarowe, spisy magazynowe) oraz pierwsze listy leksykalne (wykazy znaków oraz listy wyrazów w układzie tematycznym).
Narracje w sztuce przedstawiają zmiany społeczne jakie nastąpiły. Na przedstawieniach pojawiła się postać króla kapłana, który stał na czele społeczeństwa i był jego obrońcą oraz opiekunem. Sceny wyraźnie pokazują też hierarchię społeczną.
Okres Dżemdet Nasr: ok. 3100-2900 p.n.e. Okres ten jest wyodrębniony z okresu Uruk arbitralnie i równie dobrze mogło by go nie być, a okres Uruk mógłby kończyć się ok. 2900 p.n.e., zatem Dżemdet Nasr w prostej linii jest kontynuacją poprzedniego okresu. Tym co określiło jego ramy czasowe były zmiany w ceramice. W mieście Uruk jest to warstwa archeologiczna III. Nastąpił rozwój osiedli typu miejskiego: Uruk, Umma, Kisz, Nippur, Lagasz, Kesz, Adab, Zabalam, Ur, Larsa, Szurupak, Tell Uqair. Nastąpił rozwój pisma, systemów rozliczeń towarowych oraz list leksykalnych zwłaszcza w miastach Uruk i Dżemdet Nasr. Pojedyncze archaiczne tabliczki odnaleziono też w Tell Uqair, Kisz i Ummie. Powstały pierwsze formy państwowości. Każde sumeryjskie miasto było jednocześnie ośrodkiem niezależnej władzy. Społeczeństwo wykształciło hierarchię i podział ról przy pracy: jedni zajmowali się rolnictwem, inni budowaniem, jeszcze inni kanałami nawadniającymi. W północnej części kraju zaczęły osiedlać się pierwsze plemiona semickie.
Okres wczesnodynastyczny:
ok. 2900-2350 p.n.e.
# Pierwszy okres wczesnodynastyczny: ok. 2900-2700 p.n.e.
W Uruku jest to warstwa archeologiczna I. Nastąpiła wtedy szczególna rozbudowa miasta Uruk - czas panowania
I dynastii z Uruk oraz miasta Kisz - czas panowania I dynastii z Kisz. Pojawiły się wzmianki o pierwszym
historycznym władcy, którym był Enmebaragesi - dwudziesty drugi król, należący do I dynastii z Kisz. Choć
wszystkie źródła potwierdzają dominującą rolę Kisz w świecie sumeryjskim, to nie ma pewności, że władza Enmebaragesiego
rozciągała się nad całym Sumerem. Nastąpił dalszy rozwój miast: Umma, Ur, Lagasz, Nippur, Larsa i Szurupak.
Rozwijała się sieć kanałów nawadniających, archeolodzy znaleźli więcej dokumentów pisanych niż we wcześniejszych
warstwach. Z tego okresu pochodzą najstarsze teksty pisane z Ur.
# Drugi okres wczesnodynastyczny: ok. 2700-2500 p.n.e.
W Uruku nadal panowała I dynastia, w Kisz panowała już II dynastia. Nastąpił dalszy rozwój miast: Umma,
Ur, Szurupak, Bad-tibira, Adab, Zabalam, Larsa, Nippur oraz miasta Tell Abu Salabich. W tym okresie powstały
pierwsze współcześnie znane hymny świątynne. Dominującym miastem w tym okresie stało się Uruk, gdzie panowała
I dynastia. Większość państw-miast budowało w tym czasie potężne mury obronne. Świadczyło to o zagrożeniu
ze strony sąsiadów lub obcych ludów.
# Trzeci okres wczesnodynastyczny: ok. 2500-2350 p.n.e.
Państwa miasta rywalizowały ze sobą o hegemonię. W Lagasz panowała I dynastia. Nastąpiły pierwsze znane
próby zjednoczenia Sumeru najpierw pod panowaniem Eannatuma z Lagasz - ok. 2450 p.n.e., a potem
Lugalzagesiego ok. 2350 p.n.e., który obrał stolicę swojego państwa w Uruku. Ostatecznie ustalono i powszechnie wprowadzono
system pisma mieszanego: wyrazowo-sylabowego, dostosowanego do pełnego zapisu języka mówionego. Nastąpiła
dalsza schematyzacja form znaków w kierunku pisma klinowego. Powstało wiele inskrypcji wotywno-fundamentalnych
poszczególnych władców, często w rozbudowanej formie literackiej (napisy królów z Lagasz: Eannatuma, Enmeteny i Uruinimginy oraz króla Lugalzagesiego z Uruku). Prawdopodobnie był to czas
powstania niektórych mitów i eposów zachowanych do czasów współczesnych w kopiach z początku II tys. p.n.e.
Okres akadyjski ok. 2350-2200 p.n.e. Powstało jedno zcentralizowane państwo Sumeru i Akadu, zjednoczonego przez króla Sargona I ze stolicą w mieście Agade. Pojawiły się teksty dwujęzyczne sumeryjsko-akadyjskie i czysto akadyjskie. Pojawiły się pierwsze słowniki z przekładami na akadyjski.
Monarchowie z dynastii akadyjskiej określali się jako "Królowie Kiszu" oraz jako "Władcy Czterech Stron Świata", co oznaczało panowanie nad bardzo rozległym państwem. Polityczna klęska Sumeru nie pociągnęła za sobą skutków w postaci regresu kultury i cywilizacji. Sumerowie pozostali nadal ważnym czynnikiem w nowo powstałym państwie, a Akadowie przyswoili sobie wiele ze zdobyczy kulturowych Sumerów i sami wnieśli wiele do dalszego rozkwitu cywilizacji mezopotamskiej. Efektem było stworzenie sumero-semickiej kultury, która przetrwała jeszcze dwa tysiące lat.
Państwo akadyjskie upadło ok. 2200 p.n.e., a Sumer dostał się pod panowanie gutejskie.
Okres gutejski: ok. 2200-2116 p.n.e. Był to czas najazdu i okupacji Sumeru i Akadu przez plemiona Gutejów. Zniszczono wiele miast z wyjątkiem autonomicznego państwa-miasta Lagasz. Sumeryjscy ensi mieli dużo swobody w kierowaniu swoimi miastami, co zaowocowało zapoczątkowaniem przemian, będących przyczyną rozkwitu kultury. Najbardziej znanym z nich był Gudea z Lagasz, który poprzez wprowadzenie reform i inwestycje budowlane zapewnił bardzo silną pozycję swojemu państwu-miastu w świecie sumeryjskim. Ten okres historyczny zakończył się rebelią władcy Uruku Utuhengala przeciwko Gutejom i uniezależnieniem się od nich.
Okres nowosumeryjski : ok. 2116-2004 p.n.e. Nastąpiło zjednoczenie kraju pod panowaniem królów z III dynastii z Ur, ze stolicą w tymże mieście. Nastąpił okres nazywany złotym wiekiem kultury i cywilizacji. Był to czas bogatego piśmiennictwa: odnaleziono liczne inskrypcje królewskie, kompozycje literackie (mity, eposy, hymny i pieśni), ponadto dysputy filozoficzne, przysłowia, bajki, teksty wróżebne, magiczne i dydaktyczne (utwory zachowane głównie w odpisach z XVIII w. p.n.e.) oraz prawne - wśród nich najstarszy zbiór praw króla Ur-Nammy. W miastach kwitło budownictwo świątynne, rozwijała się sztuka i architektura. Mimo mądrych rządów oraz szeregu zwycięstw militarnych przedstawicieli III dynastii z Ur powoli następował zmierzch państwa sumeryjskiego: postępowała semityzacja, narastało rozwarstwienie społeczne oraz rosły koszty utrzymania państwa. Okres ten zakończył się udanym najazdem na Sumer plemion semickich oraz Elamitów, którzy zdobyli ówczesną stolicę Ur.
Okres Isin/Larsa, okres starobabiloński: po ok. 2004 p.n.e. Koniec niezależnego państwa sumeryjskiego. Sumerowie mieli już nigdy nie stanowić żadnej siły politycznej. Na terenie Mezopotamii powstało kilka terytorialnych państw. Najsilniejsze ze stolicami w Isin i w Larsie. Język sumeryjski przestawał być używany jako język mówiony, natomiast w dużych dawnych ośrodkach świątynnych powstał rodzaj wielkiej antologii literatury sumeryjskiej. Miało to na celu ocalenie jej od zapomnienia.
data utworzenia: 24.10.2014
ostatnia aktualizacja treści: 12.05.2017
Źródła:
Zapomniany Świat Sumerów - Marian Bielicki
Krystyna Szarzyńska – Mity Sumeryjskie
Historia Bliskiego Wschodu w starożytności – Julia Zabłocka
Pierwsze słowo – Martin Kuckenburg