E-anna
E-anna to jeden z dwóch okręgów świątynnych, które znajdowały się na terenie miasta Uruk. Jego nazwa oznacza „Dom Nieba”. Kompleks był poświęcony bogini Inannie. Jest to najbardziej kompletny zespół świątyń, jaki udało się znaleźć w Mezopotamii. Ich układ jest podobny do wcześniejszych sanktuariów E-abzu w Eridu, tylko budowle były większe. Najintensywniej zabudowane poziomy to warstwy Uruk V i IV. Warstwę Uruk V datuje się na rok ok. 3600 p.n.e., warstwę Uruk IVb na okres 3500-3200 p.n.e., warstwę Uruk IVa na okres 3200-3000 p.n.e., warstwę Uruk III na okres ok. 3000-2900 p.n.e., a warstwę Ur III na okres ok. 2112-2004 p.n.e. Z pięknych świątyń zachowały się tylko fundamenty oraz nikłe resztki ścian.
Poniżej resztek budowli z okresu Uruk znajduje się przynajmniej kilkanaście wcześniejszych poziomów zabudowań, które pochodzą z wcześniejszego, przedsumeryjskiego okresu Ubajd i sięgają przynajmniej V tys. p.n.e. Odkryte budynki reprezentują monumentalną architekturę, charakterystyczną dla obiektów publicznych, aczkolwiek ich funkcja jest to wciąż przedmiotem dyskusji.
Warstwa Uruk V
Obiekty znajdujące się w warstwie archeologicznej Uruk V (Ryc.2), datowane na około 3600 p.n.e., są kontynuacją tradycji architektonicznej, pochodzącej z okresu Ubajd. Cechami charakterystycznymi dla architektury wczesnego okresu Uruk był trójdzielny plan budynków, czyli podłużna cella z szeregiem mniejszych pomieszczeń, usytuowanych po jej obu stronach na całej długości oraz nisze i przypory znajdujące się w fasadach budowli.
Świątynia Wapienna
Największą budowlą warstwy V jest tak zwana Świątynia Wapienna (Ryc.1) (ang. Limestone Temple, niem. Kalksteintempel), która posiadała wymiary ok. 76 x 30 metrów i zbudowana była z dużych szarych wapiennych płyt, o grubości 10 centymetrów. Narożniki sanktuarium skierowane były ku czterem stronom świata. Fundamenty świątyni stanowił wapienny tłuczeń, który ułożono na podłożu z mułu. Wapień nie występował w Uruku ani w najbliższej okolicy, zatem materiał ten musiał być sprowadzany z odległości co najmniej 70 kilometrów. Budowla jest jedynym odnalezionym przypadkiem w architekturze całego Sumeru świątyni wykonanej z kamienia. Nie jest tylko pewne czy kamień był materiałem budulcowym na całej wysokości.
Świątynia zbudowana była na planie prostokąta. Plan miał układ trójdzielny. Główne pomieszczenie miało kształt litery T. Szczątki drewnianego dachu pochodzą z późniejszego okresu, ale na pewno nawa przykryta była od samego początku. Wejścia umieszczone były symetrycznie po obu stronach w dłuższych bokach. Do świątyni był łatwy dostęp, a wewnątrz bardzo dużo przestrzeni, co może wskazywać, że gromadzili się tutaj wierni. Oczy wiernych stojących w wydłużonej nawie kierowały się ku celli — małej izbie z wizerunkiem bóstwa, mieszczącej się za nawą poprzeczną. Wzdłuż głównej podłużnej sali znajdowały się po bokach mniejsze pomieszczenia pomocnicze. Dostęp do tych komnat był zarówno z zewnątrz jak i od środka. Dwa z tych pomieszczeń posiadały schody. Kolejne trzy dodatkowe pomieszczenia znajdowały się w południowo-zachodniej części budynku. Te komory dostępne były tylko z głównej podłużnej sali.
Wapienne ściany ozdobione były charakterystycznymi dla całej mezopotamskiej architektury niszami, zarówno z zewnętrznej jak i wewnętrznej strony. Pomimo tego cały budynek z pewnością sprawiał wrażenie bardzo masywnego. Grubość murów oraz ryzalitowe zdobienia wskazują, że mogła ona być wielokondygnacyjna. Budowla ta reprezentuje pewien typ architektury, która była specyficzna dla całego państwa Sumerów we wczesnym okresie - mianowicie układ świątyni był ściśle symetryczny.
W warstwie IVb na gruzach Świątyni Wapiennej znajdowała się Czerwona Świątynia.
Kamienna Świątynia Stożków
W odległej zachodniej części kompleksu znajdowała się kolejna monumentalna świątynia, nazwana Kamienną Świątynią Mozaik Stożkowych (ang. Stone Cone Mosaic Temple, niem. Steinstifttempel) lub Kamienną Świątynią Stożków (ang. Stone Cone Temple). Budynek ten znajdował się zarówno w warstwie V jak i IVb. Jego wymiary to 28 x 19 metrów. Wokół znajdowało się ogrodzenie, zbudowane z kamienia wapiennego oraz ozdobione głębokimi niszami. Plan również miał układ trójdzielny. Znajdowała się tam centralnie usytułowana podłużna sala, dziedziniec z paleniskiem oraz boczne pomieszczenia pomocnicze.
Świątynia posiadała wapienne fundamenty, na których znajdowała się konstrukcja z suszonej cegły, pokrytej wapiennym tynkiem. Do muru przyklejono mozaikę z glinianych stożków o kolorach niebieskim różowym i białym.
Warstwa Uruk IVb
Hol Okrągłych Kolumn
Najokazalszą budowlą w warstwie IVb jest tak zwany Hol Okrągłych Kolumn (ang. Cone Mosaic Building, niem. Stitmosaikgebaude) lub zwany też Dziedzińcem Kolumnowym (ang. Round Pillar Hall, niem. Rundpfeilerhalle). Składała się z tarasu oraz wzniesionych na nim dwóch rzędów kolumn, które ograniczały przestrzeń, tworząc pomiędzy dziedziniec. Zbudowana była z małych, suszonych cegieł o kwadratowym przekroju, nazywanych riemchen. Cegła ta była charakterystyczna dla całej architektury południowej Mezopotamii w okresie Uruk i używana do budowy większości obiektów w tamtym czasie.
Na ceglanych murach kładziono grubą warstwę glinianego tynku, w który wtykano następnie gliniane stożki, o czerwonych, czarnych i białych łępkach. Tworzyły one mozaikę o diamentowych, zygzakowatych i trójkątnych wzorach. Jest to najważniejszy i bardzo nieliczny przykład zastosowania kolumn w sumeryjskiej architekturze. Mozaika miała podwójne zastosowanie. Po pierwsze dobrze ukrywała i jednocześnie zdobiła surowe mury z suszonej cegły. Po drugie była doskonałym zabezpieczeniem dla kruchego materiału budowlanego.
Dziedziniec Mozaik Stożkowych
Na południe od Holu Okrągłych Kolumn znajdował się Dziedziniec Mozaik Stożkowych (ang. Cone Mosaic Courtyard), na który prowadziły podwójne schody, wysokie na około 1,7 m z dwoma rzędami kolumn każdy szeroki na 2,6 m. Mury i kolumny zbudowano z cegieł riemchen. Wszystko było ozdabiane sumeryjską mozaiką.
Oryginalny plan Holu Okrągłych Kolumn, Dziedzińca Mozaik Stożkowych a także Świątyni A tworzył strukturę, której funkcji nie udało się z całą pewnością ustalić. Być może była to świątynia, a być może pałac władcy miasta i jednocześnie najwyższego kapłana. W okresie Uruk byłoby całkiem naturalne, gdyby en, ensi bądź lugal mieszkał w obrębie sanktuarium.
Pałac E
Miejsce zwane Pałacem E lub Świątynią E (ang. Palace E lub Temple E, niem. Empfangspalastes) to kwadratowa przestrzeń o długości boku 30 metrów, zbudowana z suszonych cegieł na wapiennym fundamencie. Plan budynku był dosyć unikalny. Wewnątrz znajdował się kwadratowy (o bokach 20 metrów), centralnie usytuowany, otoczony portykami dziedziniec. Przez portyki można było przejść do pomieszczeń bocznych, przez które następnie można było wyjść na zewnątrz. Zarówno kolumny jak i wewnętrzna fasada były bogato dekorowane niszami i wgłębieniami, przypominającymi te ze Świątyni Wapiennej.
Warstwa Uruk IVa
Świątynia C
Świątynia C jest najlepiej zachowanym budynkiem w całym okręgu E-anna i posłużyła za wzór rekonstrukcji do pozostałych obiektów (galeria zdjęć: pozycje nr 1, 2, 3, 4). Jej wymiary to 50 x 22 metry. Plan świątyni składał się z dwóch wyraźnych części i przypominał kształt krzyża. Pierwsza część (niem. Rumpfbaum) była podłużną centralną salą, która ciągnęła się przez większą cześć budowli i posiadała trzy paleniska: dwa okrągłe i jedno podłużne. Po bokach sali znajdowały się małe pomocnicze pomieszczenia, przez które można było wydostać się na zewnątrz. Druga część (niem. Kopfbau) była usytułowana na osi prostopadłej w stosunku do pierwszej. Znajdowała się tam podłużna cella, również posiadająca boczne mniejsze pomieszczenia.
Świątynia D
Świątynia D zachowała się tylko częściowo. Jej zrekonstruowany przez badaczy plan jest także w kształcie krzyża. Być może taki kształt miał praktyczne zastosowanie jak na przykład w chrześcijańskich kościołach, gdzie boczne nawy służą do zwiększania pojemności obiektu. Chodziło o to aby jak największa liczba wiernych mogła przyglądać się rytuałom. Jej prawdopodobne wymiary to 80 x 52 metry. Masa budowli była bardzo rozczłonkowana. Boczne ściany od zewnątrz poprzecinane były głębokimi niszami, które tworzyły niemal pomieszczenia. Pomocnicze komory, otaczające główną podłużną salę były dostępne wyłącznie od środka. Budowla została zbudowana na tarasie powstałym na skutek zasypania dziedzińca i kolumnady wejścia z wcześniejszej fazy, którymi były Dziedziniec Kolumnowy oraz wschodni róg Pałacu E.
Świątynia była zadaszona - belki podtrzymujące strop musiały mieć ponad 10 m długości.
Hangar i Hol Kolumnowy
Na północnym zachodzie od Świątyń C i D znajdowały się dwie monumentalne konstrukcje zbiorowo nazywane Holem Kolumnowym i Hangarem (ang. Pillar Hall and Hall Building, niem. Pfeilerhalle und Hallenbau). Mniejszy Hol Kolumnowy był gankiem otoczonym kolumnami. Cztery kolumny znajdowały się w narożnikach oraz dodatkowo w każdej dłużej ścianie były po trzy oraz po jednej w każdej krótszej. Kolumny były dekorowane stożkową mozaiką w kolorach czarnym i czerwonym, które tworzyły wzory trójkątne, zygzakowate, diamentowe, w kształcie szachownicy oraz klepsydry (galeria zdjęć: pozycje nr 6, 7, 8).
Dalej na północ znajdował się tzw. Hangar. Obiekt był halą o wymiarach 40 x 18 metrów. Wewnętrzny korytarz otoczony odgraniczony był z po bokach rzędem filarów, które posiadały głębokie wgłębienia od zewnętrznej strony. Między filarami znajdowało się przejście ok. 1 metra szerokości, które umożliwiało przedostanie się z zewnątrz do wewnętrznej hali.
Wielki Dziedziniec
Na południowy zachód od Holu Kolumnowego i Hangaru znajdował się Wielki Dziedziniec (and. Great Court, niem. Grosser Hof). Kształtem przypominał kwadrat, a jego przeznaczenie nie do końca jest jasne. Przypuszcza się, że konstrukcja była w jakiś sposób powiązana z wykorzystaniem wody, np. ogród lub basen. Twierdzenie to oparte jest na pozostałościach glinianych rur, które na krawędziach były uszczelniane bitumem, co czyniło je nieprzepuszczającymi wody.
Budynek Riemchen
W daleko wysuniętym na północny zachód zakątku E-anny znajdował się tzw. Budynek Riemchen (ang.Riemchen Building, niem. Riemchengebäude). Jego nazwa wzięła się od wszechobecnie występującej w tym okręgu cegle riemchen, z której oczywiście również zbudowana była ta budowla. Wymiary Budynku Riemchen to 18 x 20 metrów. Jego wapienne fundamenty wkopane zostały w pozostałości poprzedniej budowli – Świątynia Mozaik z Kamiennych Stożków. Centralne pomieszczenie otoczone było ze wszystkich stron przez wąski korytarz, do którego można było przejść przez przejście w południowej ścianie. Również w południowej ścianie tego korytarza znajdowało się kolejne przejście do podłużnego holu, który przylegał całościowo do południowej ściany korytarza. Na resztkach zburzonych ścian znaleziono fragmenty malowideł
Pod koniec okresu Uruk warstwa IVa została zrównana i posłużyła częściowa jako materiał do utworzenia podwyższenia, na którym zbudowano warstwę Uruk III, datowaną już na czasy okresu Dżemdet Nasr.
Warstwa Uruk III
Zabudowa warstwy Uruk III została wzniesiona na wielkim tarasie, który został utworzony na gruzach starszych budynków, które zostały zrównane z ziemią, wyrównane oraz uzupełnione gruzowiskami przywiezionymi z innych miejsc. Wśród tych gruzowisk odnaleziono tabliczki z najstarszym pismem sumeryjskim. Tabliczki te zostały wyrzucone jako śmieci, prawdopodobnie dlatego że nie stanowiły już żadnej użytecznej wartości, a zatem są starsze i muszą pochodzić z późnego okresu Uruk – koniec IV tys.p.n.e. Wszystko to posłużyło do stworzenia platformy, na której powstały nowe zabudowania.
Architektura bardzo różniła się od tej z poprzednich warstw. Kompleks świątynny został zastąpiony chaotyczną zabudową, składającą się z dziedzińców oraz krętych korytarzy. Warstwę datuje się na okres Dżemdet Nasr oraz być może jeszcze początek okresu wczesnodynastycznego. Ten etap dziejów był czasem wielkich wstrząsów społecznych, kiedy miasto Uruk straciło swoją dominującą pozycję w ówczesnym świecie i zostało przyćmione przez konkurujące z nim państwa-miasta. Architektura tego okresu może być odbiciem tego zamieszania. W okresie tym okręg świątynny zyskuje nową nazwę – „Dom Inanny” (sum. E-Inanna).
Warstwa Ur III
Jedyną budowlą tego poziomu był Ziggurat Inanny, zbudowany przez władców z III dynastii z Ur (galeria zdjęć: pozycja nr 9, 10, 11, 12, 13).
Przeznaczenie E-anny
Badacze dyskutują nad przeznaczeniem tych wszystkich monumentalnych budynków. Żaden z artefaktów, znalezionych na miejscu nie daje wystarczających wskazówek na temat ich funkcji. Na każdym kolejnym poziomie okręgu budynki były burzone, a ich gruzy równane oraz wykorzystane do stworzenia platformy dla następnej warstwy. Gruzy te mogły być zarówno z budynków E-anny, jak i przywiezione z innego miejsca, a zatem znalezione tam przedmioty nie muszą być powiązane z budynkami, w których je znaleziono, co może oznaczać, że funkcje tych monumentów nigdy nie zostaną poznane.
Ilość pracy jaką włożono w budowę okręgu E-anna może świadczyć o tym, że budynki miały charakter publiczny. Plan w układzie trzyczęściowym, który przewija się przez plany budynków może oznaczać, że były to świątynie, ale stoi to w sprzeczności z faktem, że w żadnym z obiektów E-anny nie odnaleziono ani ołtarza ani stołu ofiarnego.
Dodatkowo bliskość Białej Świątyni, która została przez badaczy określona jako miejscu kultu także skłania do uznania E-anny bardziej jako centrum administracyjnego niż kompleksu z obiektami sakralnymi.
Galeria zdjęć
data utworzenia: 30.09.2010
ostatnia aktualizacja treści: 06.05.2016
źródła:
Sztuka Starożytnego Wschodu - Antoni Mierzejewski
Eanna, White Temple and Uruk period – Catrine Painter Foster
Sztuka Mezopotamii - Krystyna Gawlikowska
Mezopotamia - Michael Roaf
CDLI Wiki